Wat is het?
Een symbool staat voor een waarneembaar teken of voorwerp dat iets abstracts uitbeeldt. Een symbool krijgt waarde als men een bepaalde betekenis verbindt of gevoel krijgt bij het teken of voorwerp. Deze betekenis is geheel afhankelijk van de sociaal-culturele achtergrond van een persoon. Zo kunnen natuurlijke bronnen, monumenten uit lang voorbije tijden of natuurlijke formaties een spirituele of religieuze waarde hebben voor mensen. Denk aan Stonehenge in Engeland, de heuvels in Visočica in Bosnië of de bedevaartsplek Lourdes in Frankrijk. In ons eigen land vormden de Hunebedden (graven opgebouwd uit zwerfkeien) in Drenthe een spirituele plek voor onze voorouders en zijn zij met hun respectabele leeftijd van 5000 jaar de oudste monumenten van Nederland. Daarnaast zijn verspreid over Nederland ook diverse grafheuvels te vinden.
Maar ook kan de natuur een symbolische waarde hebben voor mensen vanuit een sociale en ethische context. Zoals de natuur als kracht die ons draagt en als de plaats waar naast ons ook andere levende wezens thuis zijn die soms moeten worden beschermd tegen de menselijke korte-termijn wensen en belangen. Maar ook de natuur als groter almachtig geheel waarvan mensen slechts een klein onderdeel zijn. In Nederland is volop natuur te vinden waar men in alle rust natuur kan ervaren. Denk hierbij aan het Nationale park de Hoge Veluwe en de Loonse/Drunense duinen.
Ook planten en dieren kunnen een belangrijke symbolische waarde hebben. Planten komen bijvoorbeeld in vlaggen of emblemen voor, zoals de gele plomp in de Friese vlag. Voorbeelden van planten met symbolische waarde zijn de Zwolse anjer voor het Vechtdal en het zinkviooltje voor het Geuldal. Symbolische Nederlandse dieren zijn bijvoorbeeld herten die staan voor de Veluwe en bevers voor de Biesbosch. Daarnaast is de leeuw natuurlijk een belangrijk symbool voor Nederland als geheel. Een belangrijk internationaal symbolisch dier is de duif als vredessymbool. Ook het samenspel van leven en dood in de natuur is van symbolische betekenis (bijvoorbeeld een vallend blad).
Duurzaam belang
Veel symboliek stamt uit de tijd van Griekse en Romeinse oudheid. Zo werd het hert in de Romeinse oudheid in verband gebracht met de jacht en droeg de dolfijn in de Griekse mythologie de Goden op de rug en stond zo symbool voor redden en liefde. Met name in religie worden talloze voorbeelden van symboliek gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan de slang (dier) die Eva verleidt tot het eten van de appel (plant). Maar ook aan het lam aan wie eigenschappen als zuiverheid, zachtheid en geduld voor het lijden werden toegekend en dat zo symbool stond voor Jezus Christus. Maar ook in onze huidige tijd wordt de symbolische waarde van dieren ingezet. Denk aan het lieveheersbeestje dat door de Stichting Zinloos Geweld als symbool werd gekozen, omdat het staat voor geluk en liefde. En de ooievaar wordt nog steeds op geboortekaartjes afgebeeld als symbool voor vruchtbaarheid en geboorte.
Het duurzaam beheren van de natuur is daarom ook van belang om de symbolische waarde te behouden. Ondanks dat een symbolische waarde lastig is uit te drukken in monetaire waarde, is het vaak onderdeel van een cultuur en traditie en daarom toch waardevol voor iemands identiteit.
Daarnaast schuilt er ook een collectieve symbolische waarde in de natuur. Een milieufilosoof van de Radboud Universiteit Nijmegen beschrijft het al volgt: 'Een van de krachtigste en diep in onze cultuur verankerde morele betekenissen van natuur is dat (…) het ons beperkte mensenperspectief overstijgt en juist daarom een diepere betekenis in zich draagt'. Dit geeft niet alleen de collectieve symbolische waarde van de natuur voor de mens aan, maar maakt het duurzaam en beheren van die natuur ook tot een morele keuze die mensen verbindt. En deze verbinding kan net als biodiversiteit of beleving een grond vormen voor natuurbescherming.
In de praktijk
De symbolische waarde van planten, dieren of natuurgebieden is een ecosysteemdienst die niet alleen aan de soort zelf gekoppeld kan worden. De soort staat veelal symbool voor een gebied en de wijze waarop dat gebied functioneert en wordt beheerd. Zo staat het hert van de Veluwe voor grote uitgestrekte bossen en een landschap met veel rust en ruimte.
Beleid en wetgeving rondom flora en fauna (Wetgeving voor natuurbescherming in Nederland) zorgt deels voor bescherming van symbolische planten en dieren. Symbolische soorten kunnen grote (economische) waarde hebben voor recreatie- en horecaondernemers die zich daarmee willen profileren. Ook voor hen is belangrijk dat de symbolische planten en dieren beschermd worden.
Heilige/religieuze plekken met symbolische waarde worden merendeels al herkend als archeologisch monument en vallen ook onder de bescherming van de erfgoedwet.